जनै पूर्णिमा (ऋषि तर्पणी, रक्षाबन्धन, क्वाँटी पुर्णिमा) हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको एक प्रमुख पवित्र चाड हो, जुन प्रत्येक वर्ष श्रावण शुक्ल पूर्णिमाको दिन मनाइन्छ। यो चाड धार्मिक, सांस्कृतिक तथा पौराणिक दृष्टिले अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिन्छ।
धार्मिक महत्त्व
जनै पूर्णिमामा मुख्य रूपमा ब्राह्मण, क्षेत्री, र वैश्य वर्णका पुरुषहरूले आफ्नो पुरानो जनै फेरेर नयाँ जनै (यज्ञोपवीत) धारण गर्छन्। यस दिन वैदिक विधिअनुसार मन्त्रपाठ, स्नान, होम, तथा ऋषिहरूको तर्पण (श्राद्ध) गरिन्छ। यज्ञोपवीत धारण गर्नु आत्मशुद्धि, कर्तव्य, र धर्मप्रति प्रतिबद्धताको प्रतीक हो।
यस दिन पण्डितहरूले यज्ञ गरेर जनै फेराइदिन्छन् र रक्षासूत्र (डोरो) बाँध्दिन्छन्, जसले सत्कर्म र सुरक्षाको प्रतीकको रूपमा काम गर्छ। यसलाई ‘राखी’ पनि भनिन्छ, जुन दाजुभाइको कल्याणको कामना गर्दै बहिनीहरूले बाँध्ने प्रचलन भारतमा विशेष रूपले देखिन्छ।
सांस्कृतिक पक्ष
नेपालको सन्दर्भमा जनै पूर्णिमा विविध सांस्कृतिक रूपहरूमा मनाइन्छ। मुख्य रूपमा:
क्वाँटी खाने दिन: यस दिन नेवारी समुदायमा नौ प्रकारका गेडागुडीबाट बनेको पौष्टिक परिकार ‘क्वाँटी’ खाने चलन छ। यो वर्षात्पछिको मौसममा स्वास्थ्यलाई सबल बनाउने परम्परागत ज्ञानमा आधारित परिकार हो।
गोसाइँकुण्ड यात्राको समापन: भक्तजनहरू गोसाइँकुण्ड, जनकपुर, काशी, बद्रीनाथ लगायतका तीर्थस्थलहरूमा स्नान गरी तर्पण र पूजाआजा गर्छन्। गोसाइँकुण्डमा जनै पूर्णिमाको दिन ठूलो मेला लाग्ने गर्छ।
रक्षाबन्धन: हिन्दू महिलाहरूले आफ्ना दाजुभाइको हातमा रक्षासूत्र बाँधी उनीहरूको दीर्घायु, सफलता र सुरक्षाको कामना गर्छन्।
पौराणिक कथा
जनै पूर्णिमा संग जोडिएको विभिन्न पौराणिक आख्यानहरू छन्, जसमध्ये एक प्रमुख कथा यस्तो छ:
पुराणअनुसार, एकपटक देवता र असुरबीच भीषण युद्ध भयो। युद्धमा देवगण पराजित हुँदै थिए। तब देवराज इन्द्रले बृहस्पति गुरुलाई उपाय सोधे। बृहस्पतिले श्रावण शुक्ल पूर्णिमाको दिन यज्ञ गरेर रक्षासूत्र बाँध्न सल्लाह दिए। त्यसै अनुसार यज्ञ गरेर मन्त्रपठित रक्षासूत्र इन्द्रको दाहिने हातमा बाँधियो, जसको फलस्वरूप इन्द्र युद्धमा विजयी भए। यसैले रक्षासूत्र (डोरो) ले संकटबाट सुरक्षा दिने विश्वास रहिआएको छ।
जनै पूर्णिमा केवल जनै फेरिने दिन मात्र होइन, यो आत्मशुद्धिको प्रतीक, ऋषिहरूप्रति श्रद्धाञ्जली, दाजुभाइ-बहिनीबीचको आत्मीय सम्बन्ध, तथा समाजको स्वास्थ्य र संस्कृति जोगाउने चाड हो। यसको धार्मिक अनुष्ठानहरूले आन्तरिक शुद्धि, सामाजिक समर्पण, र आध्यात्मिक उन्नतिको बाटो खोल्छ।
आजको आधुनिक युगमा पनि जनै पूर्णिमाको महत्त्व घटेको छैन। यसको परम्परागत अभ्यासहरूले हामीलाई हाम्रो मूल संस्कृतितर्फ फर्काउने र मूल्यहरू सम्झाउने प्रेरणा दिन्छ।
प्रतिक्रिया!!
सम्बन्धित खबर
